ده بازرگانبازرگان، شهری در بخش مرکزی شهرستان ماکو از استان آذربایجان غربی و در مرز ایران و ترکیه قرار گرفته است؛ که در این مقاله به پیشینه تاریخی، جمعیت، کشاورزی، و موقعیت اقتصادی، جغرافیایی و طبیعی آن اشاره می‌شود. ۱ - موقعیت جغرافیاییبازَرْگان، شهری در بخش مرکزی شهرستان ماکو از استان آذربایجان غربی می‌باشد. این شهر کوچک در مرز ایران و ترکیه و در ۴۴ و ۲۳ طول شرقی و ۳۹ و ۲۳ عرض شمالی و در ارتفاع ۴۶۰، ۱ متری قرار گرفته است. [۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
بازرگان پیش‌تر از آبادی‌های دهستان قلعه دره‌سی شهرستان ماکو بود، [۲]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ش، شناسنامه آبادی‌های کشور، ج۱، ص۵۸، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
اما از ۴ تیر ۱۳۷۵ به شهر تبدیل شد. [۳]
تحقیقات مؤلف.
چگونگی نام‌گذاری بازرگان روشن نیست، شاید از آن رو که بر سر راه ویژه‌ای قرار گرفته که کالاهای دو قاره آسیا و اروپا از آن می‌گذشته است، نام «بازرگان» را بر آن نهاده‌اند [۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲ - ویژگی‌های طبیعیاین شهر بر روی یک برآمدگی رسوبی، مشرف بر رودخانه آق چای قرار گرفته است. [۵]
Iranica.
همچنین رودهای قره‌سو و ساری‌سو از کنار بازرگان می‌گذرند. قره‌سو از کوه‌های اطراف شهر سرچشمه گرفته، پس از عبور از دو کیلومتری جنوب خاوری بازرگان به رودخانه زنگمار می‌پیوندد. ساری‌سو نیز که از کوه‌های اطراف بازرگان سرچشمه می‌گیرد، پس از دریافت شاخه‌ای از رود دغوبایزید که از ترکیه می‌آید و با گذر از ۳ کیلومتری خاور بازرگان، به زنگمار می‌ریزد. بازرگان را کوه‌های بایرام گَل در باختر، و قره‌حسن در شمال خاوری فرا گرفته‌اند. این شهر آب و هوای معتدل و خشک دارد. [۶]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳ - پیشینهدر مورد ده بازرگان اولین آگاهی‌ها به شرح زیر می‌باشد. ۳.۱ - قرن سیزدهنخستین آگاهی‌های مکتوب درباره بازرگان، از سده ۱۳ق/۱۹م پیش‌تر نمی‌رود. کنت‌دو سرسی سفیر فوق‌العاده فرانسه که در ۱۲۵۵ق/۱۸۳۹م به هنگام سلطنت محمدشاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۶۴ق/ ۱۸۳۴- ۱۸۴۸م) برای مأموریتی سیاسی به ایران آمده بود، در خاطرات خود از بازرگان نام برده است. او هنگام گذر از مرز کشور عثمانی از این روستای ایرانی یاد کرده است. سرسی در نوشته‌هایش، کوچه‌های بازرگان را گل آلود و خانه‌های آن را به صورت نیمه زیرزمین یاد می‌کند. [۷]
سرسی لوران، ایران در ۱۸۳۹-۱۸۴۰م، ج۱، ص۷۲-۷۴، ترجمه احسان اشراقی، تهران، ۱۳۶۱ش.
یک سال پس از آن، اوژن فلاندن جهانگرد فرانسوی در ۱۲۵۶- ۱۲۵۸ق/۱۸۴۰-۱۸۴۲م از ایران دیدن کرد. او نیز به هنگام ورود به ایران، از بازرگان به عنوان دهستان ایرانی یاد کرده، و افزوده است که ایرانیان در اینجا عده‌ای تفنگچی (دوازده سرباز با پوشاک نظامی از بازرگان حراست می‌کردند) برای حفاظت و تأمین گذاشته‌اند. و بازرگان بیش از چند خانه نداشت. [۸]
فلاندن اوژن، سفر نامه، ج۱، ص ۵۴، ترجمه حسین نور صادقی، اصفهان، ۱۳۲۴ش.
[۹]
جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدیه، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ ش.
در میان نویسندگان ایرانی، به نظر می‌رسد نخستین کسی که از بازرگان یاد کرده، جعفر خان مشیرالدوله، مهندس باشی است. در ۱۲۳۸، پس از اینکه عباس میرزا نایب السلطنه عساکر عثمانی را در آن سوی دهکده بازرگان درهم شکست، سرحدات ایران و عثمانی طبق معاهده ارزروم تعیین شد. [۱۰]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مأثر سلطانیه: تاریخ جنگ‌های ایران و روس، ج۱، ص۳۵۷-۳۶۵، چاپ غلامحسین صدری افشار، (چاپ افست تهران)، ۱۳۹۲.
[۱۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۲۶، (بی جا تاریخ کتابت ۱۲۹۸-۱۲۹۹).
در ۱۲۶۵ق/۱۸۴۹م میرزا تقی‌خان امیرکبیر صدر اعظم ایران، نمایندگی دولت ایران را به مشیرالدوله واگذار نمود تا به همراه نمایندگان عثمانی، روس و انگلیس تکلیف خطوط سرحدی را روشن نماید. [۱۲]
شمیم علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، ج۱، ص۱۶۰، تهران، ۱۳۴۲ش.
مشیرالدوله در رساله تحقیقات سرحدیه از آبادی‌های ماکو که عثمانی‌ها آن‌ها را تصرف کرده بودند، نام می‌برد و می‌افزاید که یک فرسنگ پایین‌تر از این‌ها، قریه بازرگان است که در تصرف مباشران خان ماکوست. [۱۳]
مشیرالدوله جعفر، رساله تحقیقات سرحدیه، ج۱، ص ۱۸۴، به کوشش محمد مشیری، تهران، ۱۳۴۸ش.
از این نوشته چنین برمی‌آید که به هنگام مأموریت مشیر الدوله، بازرگان در دست متصدیان ایرانی بوده است که شهر ماکو را اداره می‌کرده‌اند. با اینکه میان ایران و عثمانی دو عهدنامه صلح (عهدنامه‌های اول و دوم ارزروم) در ۱۲۳۸ق/۱۸۲۳م و ۱۲۶۳ق/ ۱۸۴۷م بسته شده بود، ولی عثمانی‌ها با تفسیر سودجویانه از برخی مواد آن و به بهانه‌های بی‌اساس به مرزهای ایران تجاوز می‌نمودند و دولت‌های واسطه (روس و انگلیس) نیز پنهانی از آنان حمایت می‌کردند. از این‌رو، اختلافات و درگیری‌های مرزی میان دو کشور همسایه ادامه یافت و تا از هم پاشیدن امپراتوری عثمانی و پایان حکومت قاجار، همچنان باقی ماند. [۱۴]
گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی، دوره قاجاریه، ج۱، ص۶-۷، تهران، ۱۳۶۹ش.
به نوشته مشیرالدوله، اردوی مأموران ثلاثه در خارج این قریه (بازرگان ماکو) هشت روز توقف کردند و بازرگان در این زمان در تصرف مباشران ماکو بوده است. [۱۵]
جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدیه، ج۱، ص۱۸۴، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ ش.
متن اعتراض نامه مورخ ۱۲۶۸ به کلنل چریکوف و ویلیامز، مأموران دولت‌های روسیه و انگلیس، در بازرگان تهیه شده است. [۱۶]
جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدیه، ج۱، ص۱۸۶، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ ش.
در پاسخ به این نامه، مأموران دو دولت اذعان کرده‌اند که همگی دهات غصب شده به وسیله دولت عثمانی، بویژه دهکده‌های قطور، از جمله بازرگان، جزو ایران، و محال خوشاب متعلق به عثمانی است. در پی تعیین خط مرزی، که از نزدیک بازرگان می‌گذشت، عثمانی‌ها از ادعای خود نسبت به ناحیه قطور و حومه شهر خوی، که مدتی پیش از تعیین خط مرزی، پادگانی در اوّلی و مناره‌ای در دوّمی ساخته بودند، صرف نظر کردند. [۱۷]
جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدیه، ج۱، ص۱۸۸، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸
از دوره محمدشاه قاجار (حکومت ۱۲۵۰ـ ۱۲۶۴)، مسافرانی که از طریق بایزید به ایران سفر می‌کردند از آبادی بازرگان می‌گذشتند. [۱۸]
اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ج۱، ص۵۶، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۳.۲ - قرن چهاردهدر پاییز ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م در اوایل مشروطیت ایران، یک بار دیگر عثمانی‌ها، بخش‌های مهمی از سرزمین‌های مرزی ایران را اشغال نمودند. [۱۹]
کیهان مسعود، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۳۹، تهران، ۱۳۱۱ش.
تا آنكه در موافقت نامه‌ای كه در آبان ۱۲۹۲/ نوامبر ۱۹۱۳ به امضای سفیران چهار دولت ایران، عثمانى، انگلیس و روس رسید، مرزهای دو كشور ترسیم شد و بر آن اساس، خط مرزی از میان روستای کرد باران عثمانى و روستای بازرگان ایران گذشت [۲۰]
مشایخ فریدنی آزرمیدخت، مسائل مرزی ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور، ج۱، ص۲۲۸-۲۳۳، تهران، ۱۳۶۹ش.
در همین سال بازرگان را دهکده‌ای ۱۰ خانواری وصف کرده‌اند که از سوی ترک‌ها به ایران واگذار شده است و کاروان‌هایی در آن‌جا فرود آمده، نیاز خود را برآورده می‌سازند [۲۱]
Tehran and Northwestern Iran، ج۱، ص۹۶، ed. L. Adamec, Graz ۱۹۷۶
پس از جنگ جهانی اول و تشکیل دولت نوین ترکیه، برای تعیین حدود و نصب نشانه‌های مرزی میان دو کشور، کمیسیون‌هایی تشکیل گردید که نتیجه‌ای از آن‌ها گرفته نشد، تا آنکه در ۳ بهمن ۱۳۱۰ش/ ۲۳ ژانویه ۱۹۳۲م قراردادی برای تعیین خط مرزی میان ایران و ترکیه در تهران منعقد گردید و در این قرار داد خط مرزی به قله‌گیر بران در مغرب بازرگان بالا رفته، در خط مقسم المیاه میان روستاهای ترکیه و ایران ادامه یافت. [۲۲]
مخبر محمدعلی، مرزهای ایران، ج۱، ص۸۳-۸۴، تهران، ۱۳۲۴ش.
در ۱۳۱۰ ش، بر اثر شورشی که کردان جلالی در منطقه ماکو از جمله بازرگان و آواجیق و سیه چشمه (قره آینه) به راه انداخته بودند، مدتی منطقه ناامن بود و دولت ایران ناگزیر به آن نواحی قشون اعزام کرد. [۲۳]
محمود امین، «خاطرات سرلشکر شهید محمود امین»، ج۱، ص۸۴-۸۷، مهنامه ارتش، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۴ ش).
در دوم بهمن ۱۳۱۱، مرز کنونی ایران و ترکیه قطعی شد. طبق ماده یک قرارداد، خط مرزی، قرای ایرانی از جمله بازرگان را از قریه‌های ترکیه جدا کرد. [۲۴]
محمدعلی مخبر، مرزهای ایران، ج۱، ص۸۳-۸۴، تهران ۱۳۲۴ ش.
ظاهراً در پی آن، راه ماکو ـ بازرگان ـ طرابزون دوباره دایر شد. [۲۵]
علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان باختری، ج۱، ص۴۰، تهران ۱۳۲۰ ش.
در ۱۳۳۱، بازرگان دارای ده [خانه بود و در حدود ۲۸ کیلومتری (امروز ۳۵ کیلومتری) جنوب شرقی بایزید قرار داشت. در ۱۳۳۴/۱۹۱۵ در جریان جنگ جهانی اول، راه آهنی به طول ۴۱۹ کیلومتر و به عرض ۱۰۰۷ میلیمتر، از شاه تختی (در نخجوان آن سوی رود ارس، مقابل پلدشت) و از طریق ماکو و بازرگان تا خاک عثمانی (کنار رود فرات) احداث شد که ۱۰۵ کیلومتر آن در شهرستان ماکو بود و پس از پایان جنگ برچیده شد. [۲۶]
علی دهقان، سرزمین زردشت رضائیه: اوضاع طبیعی، ج۱، ص۸۶، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، ۱۳۴۸ ش.
ظاهراً طی سال‌های ۱۳۳۵ ش تا ۱۳۴۵ ش و حتی پس از آن، مدتی جاده خوی به بایزید از زیوه ـ قره آینه ـ عرب دیزی (عرب دیزه) می‌گذشت و جاده بازرگان بسته بود، زیرا دولت ترکیه ورود مال التجاره از جاده بازرگان را ممنوع کرده بود و کاروان‌ها ناگزیر از جاده قدیم وارد خاک ترکیه می‌شدند. [۲۷]
مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۴۳۶، تهران ۱۳۱۰-۱۳۱۱ ش.
۴ - جمعیتبازرگان در ۱۳۳۵ش/۱۹۵۶م، ۳۱۲ نفر جمعیت داشت که پس از گذشت ۱۰ سال (۱۳۴۵ش) به ۷۸۳ نفر رسید. [۲۸]
Iranica.
در ۱۳۵۵ش جمعیت آن ۸۱۸، ۱ نفر (۳۷۳ خانوار) گردید. [۲۹]
فرهنگ آبادی‌های کشور (۱۳۵۵ش)، ج۵، ص۸۰، استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۸ش.
و طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۴۹۲۵ تن است. و در ۱۳۷۵ش به ۰۵۳، ۷نفر (۳۹۰، ۱خانوار) افزایش یافت. از جمعیت مذکور ۴۸۲، ۲ مرد و ۰۰۵، ۲ زن، باسواد، و شاغلان آن ۱۸۸، ۱مرد و ۴۵ زن بوده‌اند. [۳۰]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ش، شناسنامه آبادی‌های کشور، ج۱، ص۵۸ -۵۹، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
۵ - کشاورزیکمبود آب سبب گردیده است که کشاورزان فعالیتی محدود و سنتی داشته باشند. بیشتر فعالیت آنان در زمینه کشت گندم، جو و نباتات علوفه‌ای و پرورش گوسفند است. تیره‌هایی از ایل کوچنده جلالی در اطراف بازرگان ییلاق و قشلاق می‌کنند. [۳۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳۲]
Iranica.
۶ - موقعیت ارتباطیبازرگان بر سر راه ایران به ترکیه و اروپا قرار گرفته، و این موقعیت، آن را از اهمیت بسیار برخوردار نموده است. از دیرباز نیز، راهی که ایران را از طریق تبریز، به بندر طرابوزان در کرانه دریای سیاه می‌پیوست، از این مسیر می‌گذشت. این راه امروزه نه تنها مهم‌ترین راه بازرگانی و مسافری به ایران و آسیای مرکزی است، بلکه یکی از مهم‌ترین جاده‌های خاور نزدیک نیز به شمار می‌آید. در ۱۲۹۴ش/۱۹۱۵م در گرماگرم نخستین جنگ جهانی یک رشته راه‌آهن باریک (به عرض ۰۰۷، ۱میلیمتر) از شاه تختی در مرز ایران و ارمنستان، از راه ماکو و بازرگان به خاک ترکیه تا کنار رود فرات کشیده شد که ۴۱۹ کم طول داشت و ۱۰۵ کم آن در خاک ایران قرار داشت. این راه آهن پس از پایان جنگ برچیده شد. [۳۳]
حامی احمد، راه‌های ایران، ج۱، ص۱۴۷۶، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش/۱۹۶۴م، ج ۲.
در ۱۳۴۲ش، با موافقت نامه‌ای که میان ۳ کشور ایران، ترکیه و پاکستان امضا شد، ساختمان راه اصلی بین‌المللی تهران - بازرگان (بزرگ‌راه شماره یک آسیایی) آغاز گردید و در ۱۳۴۷ش به پایان رسید. [۳۴]
سید زنوزی امیرهوشنگ، مرند، ج۱، ص۷۷، تهران ۱۳۵۸ش.
این بزرگ‌راه کشور‌های اروپایی را از طریق مرز بازرگان به ایران می‌پیوندد و دارای اهمیت اقتصادی و جهان‌گردی بسیار است. [۳۵]
نوربخش مسعود، با کاروان تاریخ، ج۱، ص۷۰۱، تهران، ۱۳۷۰ش.
۷ - گمرکدر ۱۳۱۶ش/۱۹۳۷م، ایران و ترکیه موافقت نامه‌ای درباره تنظیم طرز عمل گمرک امضا نمودند که برابر نخستین بند آن مقرر گردید که دو دولت دفاتر گمرکی خود را در مرز و در مسیر راه بازرگان - گرجی بلاغ دایر نمایند [۳۶]
اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، تهران، ج۵، ص۵۶-۵۹، ۱۳۷۱ش.
و نیز در موافقت‌نامه دیگری که در ۱۳۲۸ش/۱۹۴۹م میان دو دولت امضا شد، ایران تعهد کرد که در بازرگان، تبریز و خانه (پیرانشهر)، انبار‌هایی برای کالا بسازد و در برابر، ترکیه متعهد گردید که انبار‌هایی در استانبول، اسکندرون و طرابوزان برای کالا‌هایی که از ایران صادر می‌گردد، احداث نماید. [۳۷]
اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، تهران، ج۵، ص۱۰۶-۱۰۷، ۱۳۷۱ش.
در ۱۳۴۷ ش، با پایان یافتن راه اصلی تاکستان ـ تبریز ـ بازرگان به طول ۸۹۶ کیلومتر، و در ۱۳۵۲ ش /۱۹۷۳، پس از ساخته شدن نخستین پل بر روی بوسفور و پیوند قسمت آسیایی ترکیه از طریق بالکان با اروپا، بر اهمیّت این راه تجاری، بویژه گمرک بازرگان، افزوده شد. در ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴م که بهای نفت افزایش یافت و ایران توانست حجم‌های بزرگی از کالا به کشور وارد نماید، رفت و آمد وسائط نقلیه نیز فزونی گرفت، چنانکه در ۱۳۵۴ش حدود ۵/۲ میلیون تن کالا از گمرک بازرگان گذر کرد. [۳۸]
Iranica.
در سال‌های ۱۳۶۰، ۱۳۶۷ش، بیش از ۹۰% کامیون‌ها و بیش از ۸۷% کالاهای حمل شده (بجز ۱۳۶۵ش) از این مرز وارد شده است. در این مدت به طور میانگین در هر سال حدود ۱۴۷ هزار دستگاه کامیون و بیش از ۲ میلیون تن کالا از مرزهای کشور وارد شده که به ترتیب ۱/۹۴% و ۵/۹۰% از کل کامیون‌ها و کالاهای ورودی به مرز بازرگان اختصاص داشته است و نیز در این مدت ۳/۵۹ و ۱/۶۶% از مجموع میانگین کامیون‌ها و کالاهای خارج شده، به گمرک بازرگان مربوط می‌شود. [۳۹]
رکن‌الدین افتخاری عبدالرضا و دیگران، اقتصاد ایران، ج۱، ص۸۰۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۴۰]
رکن‌الدین افتخاری عبدالرضا و دیگران، اقتصاد ایران، ج۱، ص۸۱۱، تهران، ۱۳۷۱ش.
در ۱۳۷۷ش واردات ایران از گمرک بازرگان حدود ۶ میلیون تن و به ارزش حدود ۲۶ میلیون دلار بوده، و در همین سال صادرات ایران بیش از ۵/۲۵ میلیون تن و به ارزش حدود ۸ میلیون دلار بوده است. [۴۱]
تحقیقات مؤلف.
اخیراً ایران و ترکیه یادداشت تفاهمی را برای افزایش همکاری‌های گمرکی امضا نمودند که تاریخ اجرای آن ۵ آبان ۱۳۷۷ش / ۲۷ اکتبر ۱۹۹۸م است. این یادداشت درباره مسافران، اتومبیل‌ها و دیگر امور گمرکی بازرگان‌ِ ایران و گور بولاغ‌ِ (گرجی بلاغ) ترکیه است. همچنین دو طرف موافقت نموده‌اند که تأسیسات گمرکی این نقاط نوسازی گردد و تأسیسات نوین دیگری بر آن‌ها افزوده شود، تا کالاهای دو کشور با سرعت بیشتری به اروپا و آسیای مرکزی برسد. [۴۲]
Salamiran org Html/ Media/ Iran News/ ۹۸۱۰۲۴.
۸ - زلزلهخیزبازرگان در منطقه‌ای زلزله‌خیز واقع است. در زمین لرزه فاجعه باری که در ۱۲۵۶ در منطقه ماکو ـ آرارات رخ داد کمتر خانه‌ای در ماکو و بازرگان از آسیب در امان ماند. [۴۳]
نیکلاس امبرسز، چارلز پ ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، تهران ۱۳۷۰ ش.
۹ - فهرست منابع(۱) اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، تهران، ۱۳۷۱ش. (۲) حامی احمد، راه‌های ایران، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش/۱۹۶۴م، ج ۲. (۳) رکن‌الدین افتخاری عبدالرضا و دیگران، اقتصاد ایران، تهران، ۱۳۷۱ش. (۴) سرسی لوران، ایران در ۱۸۳۹-۱۸۴۰م، ترجمه احسان اشراقی، تهران، ۱۳۶۱ش. (۵) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، شناسنامه آبادی‌های کشور، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش. (۶) سید زنوزی امیرهوشنگ، مرند، تهران ۱۳۵۸ش. (۷) شمیم علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، ۱۳۴۲ش. (۸) فرهنگ آبادی‌های کشور (۱۳۵۵ش)، استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۸ش. (۹) فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش. (۱۰) فلاندن اوژن، سفر نامه، ترجمه حسین نور صادقی، اصفهان، ۱۳۲۴ش. (۱۱) کیهان مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش. (۱۲) گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی، دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۶۹ش. (۱۳) مخبر محمدعلی، مرزهای ایران، تهران، ۱۳۲۴ش. (۱۴) مشایخ فریدنی آزرمیدخت، مسائل مرزی ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور، تهران، ۱۳۶۹ش. (۱۵) مشیرالدوله جعفر، رساله تحقیقات سرحدیه، به کوشش محمد مشیری، تهران، ۱۳۴۸ش. (۱۶) نوربخش مسعود، با کاروان تاریخ، تهران، ۱۳۷۰ش. (۱۷) تحقیقات مؤلف. (۱۸) Iranica. (۱۹) Salamiran org Html/ Media/ Iran News/ ۹۸۱۰۲۴. (۲۰) Tehran and Northwestern Iran، ed L Adamec، Graz، ۱۹۷۶. (۲۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، (بی جا تاریخ کتابت ۱۲۹۸-۱۲۹۹). (۲۲) نیکلاس امبرسز، چارلز پ ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲۳) محمود امین، «خاطرات سرلشکر شهید محمود امین»، مهنامه ارتش، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۴ ش). (۲۴) ایران، وزارت جهاد سازندگی، واحد آمار و برنامه ریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان آذربایجان غربی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۲۵) ایران، وزارت دفاع، اداره جغرافیایی ارتش، نقشه عملیات مشترک زمینی اقدیر، تهران ۱۳۶۴ ش. (۲۶) ایران، وزارت راه و ترابری، دفترچه مسافات راه‌های کشور، تهران (۱۳۶۶ ش). (۲۷) محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۸) حسین، اطلس بغلی ایران، استانبول ۱۳۴۵. (۲۹) علی دهقان، سرزمین زردشت رضائیه: اوضاع طبیعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، ۱۳۴۸ ش. (۳۰) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیای ایران: آبادی‌ها، تهران ۱۳۵۵ ش. (۳۱) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان باختری، تهران ۱۳۲۰ ش. (۳۲) لوران دوسرسی، ایران در ۱۸۳۹-۱۸۴۰ م: سفارت فوق العاده کنت دوسرسی، ترجمه احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳۳) اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۳۴) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰-۱۳۱۱ ش. (۳۵) محمدعلی مخبر، مرزهای ایران، تهران ۱۳۲۴ ش. (۳۶) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده ۱۳۶۶: جمعیت عشایری دهستان‌ها، کل کشور، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۷) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ فرهنگ آبادی‌های کشور: شهرستان ماکو، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۸) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ نتایج تفصیلی: شهرستان ماکو، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۹) جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدیه، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ ش. (۴۰) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مأثر سلطانیه: تاریخ جنگ‌های ایران و روس، چاپ غلامحسین صدری افشار، (چاپ افست تهران)، ۱۳۹۲. (۴۱) ایران، ماهنامه گمرک، ش ۳۲۳ و ۳۲۴ (مهر و آبان ۱۳۳۵ ش). (۴۲) ایران، وزارت مالیه، اداره کل گمرک، احصائیه تجارتی ایران: مجموعه تجارت عمومی ایران با ممالک خارجه در سال ۱۳۰۷، تهران ۱۳۰۸ ش. (۴۳) علیرضا آریان پور، «از آواجیق تا بازرگان: مروری بر تاریخچه و فعالیت گمرک بازرگان»، ماهنامه گمرک جمهوری اسلامی ایران، ش ۱۹ (تیر و مرداد ۱۳۶۸ ش). (۴۴) اقتصاد ایران، تهیه کنندگان عبدالرضا رکن الدین افتخاری (و دیگران)، تهران ۱۳۷۱ ش. (۴۵) ایران، وزارت بازرگانی، قانون مقررات صادرات و واردات سال ۱۳۶۵ و آیین نامه اجرایی آن. (۴۶) ایران، وزارت دارایی، اداره کل گمرک، آمار تجارت ایران با کشور‌های بیگانه در سال ۱۳۱۷. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۴۴، برگرفته از مقاله «بازرگان». دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۹۴، برگرفته از مقاله «بازرگان». رده‌های این صفحه : استان آذربایجان غربی | تاریخ ایران | جغرافیای ایران | روستاهای آذربایجان غربی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|